مسئلۀ «امکان اخلاق» و وحدت‌گرایی عرفانی

مسئلۀ «امکان اخلاق» در قرائت وحدت­گرایانه عرفانی یکی از چالش­های پیش روی متفکران حوزۀ نسبت اخلاق و عرفان است. یکی از نظریه­های مهم در این حوزه، «ناسازگاری اخلاق با وحدت‌گرایی عرفانی» است، بدین معنا که این نگرش عرفانی اخلاق را ناممکن و بی‌معنا می­سازد. در این نوشتار با رویکردی توصیفی - تحلیلی و با ابتنای بر نگرش منطقی، ضمن تقریر مدعای قائلان به این نظریه، پیش‌فرض‌های آن‌ها دربارۀ اخلاق و علت‌های ناسازگاری آن با وحدت­گرایی عرفانی بررسی می­شود. این پیش‌فرض‌ها را که درواقع، شرایط لازم کاربرد و اطلاق اخلاق­اند، می­توان تحت مقولات هستی‌شناختی، انسان­شناختی و ارزش­شناختی تحلیل کرد: از حیث هستی­شناختی اخلاق مستلزم کثرت‌اندیشی و قول به اصالت و واقعیت تمایزات میان امور مختلف است؛ از حیث انسان‌شناختی اخلاق مستلزم اثبات هویت­های فردی مستقل است و بر اساس آن غیریت میان «خود» و «دیگری» شکل می­گیرد و این امر برای ایجاد رابطۀ اخلاقی ضروری است و از حیث ارزش­شناختی از مقوّمات تفکر و زبان اخلاقی، اعتبار مقولات ارزشی و هنجاری متمایز مانند خیر و شر، خوب و بد یا درست و نادرست است. به ادعای صاحبان این نظریه از لوازم منطقی وحدت­گرایی عرفانی، نفی واقعیت تمایزات میان موجودات، انکار غیریت میان خود و دیگری و بی‌معنایی خیر و شر است و این امور در تضاد با پیش‌فرض‌های مذکور است و درنتیجه، شرایط کاربرد اخلاق را از میان می­برد.